Relevante algemene publicaties
Sarah Lowengard, 'The Creation of Color in Eighteenth-Century Europe', provided by Gutenberg-e and Columbia University Press, 2005.
A.H. Luiken, Het aanverven van textiel, Chemische Feitelijkheden, nr. 177, juni 2000. Een uitgave van de KNCV.
Ludolf Maat, Van koninklijk purper tot haarverf, hoofdstuk uit het boek ‘De kleur van chemie’, in 2007 uitgegeven door de Faculteit der Exacte Wetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam (Afdeling Scheikunde en Farmaceutische Wetenschappen) en geplaatst op http://www.kennislink.nl/.
G. Verbong, ‘Coloristen en laboratoria: de ontwikkeling van het coloristisch werk in de Nederlandse textielveredelingsindustrie’, Tijdschrift voor de geschiedenis der Geneeskunde, Natuurwetenschappen, Wiskunde en Techniek, Vol. 9, No. 4 (1986), p. 216-231.
G. Verbong, "Technische innovaties in de katoendrukkerij en - ververij in Nederland 1835 - 1920", Proefschrift Technische Universiteit Eindhoven, 27 september 1988. Als pdf-bestand (389 pagina's) te downloaden.
G.P.J. Verbong, ‘Turksrood’, hoofdstuk 11 in H.W. Lintsen (red.), Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel V.Techniek, beroep en praktijk, Walburg Pers, Zutphen 1994, p. 271-287.
Voor een overzicht van kleurstoffen verkregen vanuit planten, voor de opkomst van de synthetische verfstoffen, zie het artikel verfplanten op de website plantaardigheden.
Het Textielmuseum in Tilburg bezit een aantal boeken over kleur in relatie tot textiel.
Het bedrijf Royal Talens heeft op de website een verhaal over de oorsprong van pigmenten.
Informatieblad over kleurstoffen uit de Technotheek van de Universiteit Twente.
Specifieke plantaardige kleurstoffen
Blauw
Tot in de zestiende eeuw was wede de leverancier van blauwe kleurstof in West-Europa. Wede (Isatis tinctoria) is een plant uit de kruisbloemenfamilie (bron: Nederlandse Wikipedia).
De Wedecultuur stortte volledig in toen de Portugezen, en later de Nederlanders en Engelsen, indigo uit India naar Europa begonnen te brengen. De kleurstof werd toen vervangen door de veel sterkere en kleurvastere Oosterse indigo uit het geslacht Indigofera (geslacht planten uit de vlinderbloemenfamilie) en vanaf de negentiende eeuw door synthetische indigo (bron: Nederlandse Wikipedia).
Zie ook: Indigo in H.G.Th. Frencken, T bouck van wondre, 1513. Drukkerij H. Timmermans, Roermond, 1934. Hoofdstuk III. Verfstoffen voorkomende in T Bouck va Wondre.
Rood
De meekrap (Rubia tinctorum), ook wel mee of mede, in het Engels madder genoemd, is een plant die behoort tot de sterbladigenfamilie. Meekrap werd vroeger gebruikt als grondstof voor de rode kleurstof alizarine. Vanaf de 15e eeuw komt meekrap in Nederland voor, vooral op de goed bemeste kleigronden van Zeeland en de Zuid-Hollandse eilanden. Rond 1870 verdween de soort in relatief korte tijd als gewas toen er een procedé was gevonden waarmee de verfgrondstof relatief eenvoudig op chemische wijze uit koolteer kon worden gewonnen (bron: Nederlandse Wikipedia).
In het verleden werd er ook een rode kleurstof uit roodhout / brazielhout gewonnen, waarbij de grondstof een poeder was, dat door gevangenen in het z.g. rasphuis werd gemaakt.
Brazielhout (Portugees: pau-brasil), ook pernambukhout, pernambuco en voorheen fernambuc genoemd naar de Braziliaanse deelstaat Pernambuco, is een houtsoort die afkomstig is van de in Brazilië inheemse boom Guilandina echinata (bron: Nederlandse Wikipedia).
Zie ook:
- Meekrap en Roodhout in H.G.Th. Frencken, T bouck van wondre, 1513. Drukkerij H. Timmermans, Roermond, 1934. Hoofdstuk III. Verfstoffen voorkomende in T Bouck va Wondre.
- The Method Of Cultivating Madder, As It Is Now Practised By The Dutch In Zealand (where The Best Madder Is Produced), by Philip Miller, F.R.S.
- J.W. Schot en E. Homburg, ‘Meekrap en garancine’, hoofdstuk 11 in H.W. Lintsen (red.), Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel IV. Delfstoffen, machine- en scheepsbouw. Stoom. Chemie. Telegrafie en telefonie, Walburg Pers, Zutphen 1993, p. 223- 239.
- Ernst Homburg - Meekrap: van plant tot kleurstof tot geverfd textiel. Productie, handel, kwaliteitscontrole. Sheets (pdf-bestand) van de lezing op 30 september 2022 in het TextielMuseum te Tilburg.
- Ernst Homburg - Quality Control of Natural Dyestuffs: The case of Dutch Madder, 1450 – 1850. Sheets (pdf-bestand) van de lezing op 25 oktober 2022 in Utrecht.
Geel
De wouw is een geliefde verfplant en werd al in de prehistorie over Europa verspreid en gekweekt. De wouw (Reseda luteola) is een plant uit de resedafamilie. De wouw bevat de kleurstoffen luteoline en apigenine die hem geschikt maken voor gele verfstof (bron: Nederlandse Wikipedia).
Zie ook: Wouw - luteoline in H.G.Th. Frencken, T bouck van wondre, 1513. Drukkerij H. Timmermans, Roermond, 1934. Hoofdstuk III. Verfstoffen voorkomende in T Bouck va Wondre.
Bruin
Rhus coriaria (ook looiersboom / sumak of smak genoemd) is een struik / kleine boom uit de pruikenboomfamilie. Zoals de naam al aangeeft is de struik in het verleden van belang geweest bij het looien van leer. Ook kunnen verschillende kleurstoffen voor de wolververij worden bereid met bijtsen (chroombijts: roodbruin; met aluinbijts: geel; met tinbijts: oranjerood; zie onderstaande referentie: H.G.Th. Frencken).
Zie ook: Fisethout - fisetine in H.G.Th. Frencken, T bouck van wondre, 1513. Drukkerij H. Timmermans, Roermond, 1934. Hoofdstuk III. Verfstoffen voorkomende in T Bouck va Wondre.
Zwart
Voor het verkrijgen van een zwarte kleurstof werd vroeger dezelfde technologie toegepast als voor inkt (bron: Nederlandse Wikipedia).
Zie ook: Zwartververij in H.G.Th. Frencken, T bouck van wondre, 1513. Drukkerij H. Timmermans, Roermond, 1934. Hoofdstuk III. Verfstoffen voorkomende in T Bouck va Wondre.
Specifieke minerale kleurstoffen of pigmenten
Kleurstoffen uit mineralen, artikel uit 1980 door R.C. Meijer.
Een curieuze zwarte kleurstof was mummiezwart. Deze in het verleden (maar wel tot 1925 !) gebruikte verfstof, ook door kunstschilders, werd gemaakt van gemalen mummies, waarbij asfalt een belangrijke componenmt was (zie: mummiezwart op de website Natuurinformatie).
Synthetische kleurstoffen
Stand van zaken anno 1928 bij de N.V. Nederlandsche Kleurstoffen Fabriek te Naarden, in: Chemisch Weekblad, 25e jaargang, no. 29, 21 juli 1928, p. 426-427. Uitgebracht ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Nederlandse Chemische Vereniging. Klik hier voor beide pagina’s.
Nederlandse textieldrukkerijen / ververijen
Het begin van de textielindustrie in onze streken is de z.g. lakenindustrie. Laken is een soort wol. Een overzicht van de lakenindustrie is te vinden in de Nederlandse Wikipedia. Voor een specifieke beschrijving van de lakenindustrie in Leiden, zie "Leiden Textielstad" door J. Pison.
- Textielindustrie in Tilburg (bron: Nederlandse Wikipedia)
- Textielindustrie in Gemert (bron: Nederlandse Wikipedia)
P.F. van Vlissingen & Co's Katoenfabrieken (Vlisco) te Helmond
Vlisco is een Nederlands merk dat - op de batiktechniek gebaseerde - textiel ontwerpt en vervaardigt voor de West-Afrikaanse consument (bron: Nederlandse Wikipedia). Zie ook de website van Vlisco.
Een geschiedenis van Vlisco is te vinden op Hugo van der Molen's Scripophily site (a collection of historic bonds and shares).
In 2012 was er een tentoonstelling over de Vlisco ontwerpen getiteld "Liefdesverklaring aan stoffenfabrikant Vlisco" in het Museum voor Moderne Kunst Arnhem (MMKA).
Marian Duff, Stoffen van Vlisco, Bedacht in Indonesië, populair in West-Afrika, geproduceerd in Nederland. Artikel in de Volkskrant van 25 januari 2023.
Non Plus Ultra en de Kralingsche Katoenmaatschappij
In 1720 begon Pieter Barbet de katoendrukkerij 'Non Plus Ultra' aan de 's Gravenweg in Kralingen. Na een brand in 1870 werd het bedrijf opnieuw opgericht als de NV Kralingsche Katoenmaatschappij (KKM). Men bedrukte met speciale verf en technieken op grote schaal stoffen met patronen en effecten, die sprekend leken op de batiks. In 1931 ging de onderneming na meer dan tweehonderd jaar failliet. Lees meer over de KKM op de website van Bedrijfshistorie Rotterdam.
Tot de collectie van het Museum Rotterdam behoren zes grote stalenboeken van de KKM die dateren uit de periode 1879-1931. Deze werden geëxposeerd in de tentoonstelling ‘Echte Rotterdammers, wat maken we nou?’ van oktober 2014 tot maart 2015, waarbij de geschiedenis van de KKM werd getoond.
