Verslag CHG-excursie naar Nimeto Utrecht op 3 mei 2017
Op woensdagmiddag 3 mei 2017 organiseerde de CHG een excursie met twee lezingen naar het verfmuseum van de vakschool Nimeto Utrecht (klik hier voor het programma). De 20 deelnemers (incl. sprekers) werden om 13 uur met koffie hartelijk welkom geheten door oud-docent Andries Grosman en docent Krijn Kraaijeveld in een lokaal van de school. Ter introductie werd een korte video vertoond van een door studenten van de afdeling Restauratie en Decoratie nageschilderd kunstwerk van de Amerikaanse kunstenaar Keith Haring (1958-1990), beroemd om zijn graffitikunst. Het origineel werd via het Venduehuis in Den Haag verkocht.
Vervolgens was het aan CHG-voorzitter Rob van Veen om de twee sprekers in te leiden en de discussie op ordentelijke wijze te laten verlopen.
Lezingen
Maartje Stols-Witlox: Het schoonste wit. Schildersrecepten voor methoden om de kwaliteit van loodwit te verbeteren.
Maartje Stols (Capaciteitsgroep Conservering en Restauratie, Universiteit van Amsterdam) toonde in haar eerste sheet direct een detail van een schilderij van Vincent van Gogh met een pasteus gebruik van loodwit, het belangrijkste witte pigment tot het wegens de hoge giftigheid werd verboden. In 2014 promoveerde ze op de historische recepten om olieverfschilderijen te maken (zie referenties, met name de hoofdstukken 13 en 14 over loodwit). De verschillende bereidingswijzen van loodwit (basisch loodcarbonaat) werden in de presentatie uiteengezet. In de Oudhollandse methode werden bladen lood in geglazuurde potten met onderin een laagje azijnzuur gehangen. De potten stonden in broeiend paardenmest dat warmte en kooldioxide produceerde. Het gevormde loodacetaat werd vervolgens door kooldioxide omgezet in loodcarbonaat. Later kwamen er varianten zoals het kamerproces uit Duitsland en het Clichy-proces uit Frankrijk. De productiewijze uitte zich in de kwaliteit van het loodwit dat onder verschillende namen werd verkocht. In de 19de eeuw kwamen in schildersrecepten negen verschillende namen frequent voor. De kwaliteit van het recept ‘flake white’ werd hoog ingeschat omdat de loodwitkrullen niet konden worden versneden. Met moderne analysemethoden als elektronenmicroscopie (SEM-EDX) en röntgendiffractie is onderzoek uit te voeren naar de deeltjesgrootte en kristalvormen van loodwit. Uit opnames van een schilderij van Johannes Vermeer was duidelijk te zien dat de loodwitdeeltjes in de bovenste laag kleiner waren dan in de grondering. En deze analysemethoden bieden ook de ondersteuning voor een onderzoek naar het wassen van loodwit en decanteren om de kwaliteit daarvan te verbeteren. Uit de resultaten van de toegepaste reconstructies blijkt dat door het wassen met water en azijnzuur de samenstelling verandert. Deze reconstructies vormen een nuttige aanvulling op het historisch onderzoek naar de recepten en de ingrediënten.
Ernst Homburg: Het kastje van Hafkenscheid. Een collectie schildersmaterialen uit de vroege 19de eeuw.
Ernst Homburg (hoogleraar geschiedenis van wetenschap en techniek, Universiteit Maastricht) presenteerde de geschiedenis van de groothandel in verfwaren, terpentijn en gommen begonnen door Michiel Hafkenscheid (1772-1846). Vanaf 1826 droeg de firma de naam M. Hafkenscheid & Zoon en de zoon Toon zette de zaak voort na het overlijden van zijn vader. In december 1927 werd het aan de Binnenkant in Amsterdam gevestigde bedrijf verkocht aan de Lak- Vernis- en Verffabriek Ivormica uit Schiedam om uiteindelijk op te gaan in Sigma Coatings. Rond 1800 startte Michiel Hafkenscheid met zijn verzameling van verfstofbenodigdheden in een kastje bestaande uit 15 laden met 24 vakjes per lade. In elk vakje een pigment of een ander schildersmateriaal. Het Hafkenscheidkastje kwam in 1926 in de TU Delft terecht. Het werd later in permanent bruikleen gegeven aan het Teylers Museum in Haarlem, waar het nu in het depot staat. In 1995 organiseerde het museum een tentoonstelling over het kastje (zie besprekingen hieronder). Het belang van het kastje is dat de collectie uit de periode 1800-1830 een essentieel element vormt in de driehoek kunsthistorie – natuurwetenschappelijk onderzoek – materiaalkennis. Behalve historisch onderzoek is er uitgebreid chemisch onderzoek van de materialen uitgevoerd met moderne analysemethoden. Samen met de aanwezige Ineke Pey schrijft Ernst Homburg het boek ‘Een Kabinet vol Kleur’ dat in februari 2018 verschijnt. In het boek komt een volledige beschrijving van de inhoud van alle laden. Gehoopt wordt dat het kastje dan ook weer in beeld verschijnt.
Lade van het Hafkenscheidkastje (bron: website Collectiewijzer).
Museum en bibliotheek
Na een korte koffiepauze werd het museum in de kelder van de school bezocht met daarbij de nodige uitleg door de twee gastheren. In het museum bevinden zich allerlei oude schildersgereedschappen en vitrines met schildersmaterialen. En er is een oude verfwinkel anno 1900 ingericht. In een van de vitrines wordt de bereiding van loodwit in geglazuurde aarden potten volgens de Oudhollandse methode aanschouwelijk gemaakt. En dat sloot perfect aan bij de lezing van Maartje Stols. Het kastje van Hafkenscheid is dan wel niet te zien in de verzameling maar er staat een andere kast met tal van verfpigmenten zoals Chinees- en chromaatgeel en Kassels- en Vandijksbruin.
In de bibliotheek lag een uitstaling van oude boeken over tekenen, lakken en verven ter inzage (klik hier voor de lijst). Het oudste boek dateert uit 1705. Ernst Homburg was in zijn nopjes met de inzage van een met de hand gedateerde versie van ‘Het stoken van lakken en vernissen en van standolie’, een uitgave van de firma Hafkenscheid uit 1906.
Met nog een glaasje na afloop eindigde deze geslaagde kleurrijke excursie waarvan ook enkele foto’s werden gemaakt (klik hier).
Referenties
- M.J.N. Stols-Witlox, ‘Historical recipes for preparatory layers for oil paintings in manuals, manuscripts and handbooks in North West Europe, 1550-1900: analysis and reconstructions’. Proefschrift september 2014, opgenomen in UvA-Digital Academic Repository (zie:· http://dare.uva.nl/search?metis.record.id=430263). In het bijzonder de volgende twee hoofdstukken:
Chapter 13: Lead white: the implications of the use of different qualities of lead white.
Chapter 14: ‘To prepare white excellent…’. Reconstructions investigating the influence of washing, grinding and decanting of stack-process lead white on pigment composition and particle size. - Het kastje van een handelaar in verfstoffen, website Cobouw van 7 april 1995.
Elk laatje een lust voor het oog. Het verfwaren-kastje van Michiel Hafkenscheid, website NRC van 13 april 1995.
De Collectie Hafkenscheid. Het vroeg negentiende-eeuwse ‘stalenboek’ van een Amsterdamse handelaar in schilder- en verfmaterialen, website Collectiewijzer van 10 mei 2016.
E.B.F. Pey: De collectie Hafkenscheid. Een verzameling van schildersmaterialen uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Doctoraalscriptie, Nijmegen, 1985.
____________________________________________________________________________________________________________
Opgesteld door Eric R.J. Wils
Mei 2017
