Bestrijdingsmiddelen

Algemeen en literatuurverwijzingen

Na de Tweede Wereldoorlog zijn honderden chemische bestrijdingsmiddelen geproduceerd en in speciale formuleringen op de markt gebracht. Velen daarvan bleken in de loop der jaren te schadelijk voor mens en milieu en zijn inmiddels verboden. Producenten als Duphar en Shell brachten gidsen uit waarbij voor ieder gewas of insect het meest geschikte bestrijdingsmiddel werd gegeven met de daarbij toe te passen dosering. Veel onderzoek werd gedaan naar een middel dat alleen schadelijk is voor ongedierte maar waarvan de effecten op het mens en milieu gering zijn. Een doorlopende zoektocht naar het selectieve bestrijdingsmiddel.

Veertig jaar volhardend zoeken: het “ideale” bestrijdingsmiddel een utopie?, Afscheidscollege van Prof.dr. A.F.H. Besemer gehouden 16 november 1984 na ruim 40 jaar bemoeienis met de fytofarmacie. De voordracht is te downloaden van de website (edepot.wur.nl) van de Universiteit van Wageningen.

Op de Nederlandstalige Wikipedia staat een lemma over chemische bestrijdingsmiddelen met de geschiedenis, de verschillende typen en het gebruik van de bestrijdingsmiddelen, en de risico’s en de regulering daarvan.

Op internet staat een aantal databases zoals Compendium of Pesticide Common Names, een database met gegevens over meer dan 1700 pesticiden, en Pesticide Action Network (PAN) Pesticide Database.

E.M. den Tonkelaar, Bestrijdingsmiddelen, Chemische Feitelijkheden, nr. 94, januari 1993, 12 pagina’s. Een uitgave van de KNCV over het bestrijdingsmiddelengebruik in Nederland tot 1993.

Het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) monitort het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen in Naderland en rapporteert daarover op hun website (www.cbs.nl) onder het thema landbouw. Door de jaren heen neemt het gebruik af.

J. Bieleman, ‘Gewasbescherming, Dieren en gewassen in een veranderde landbouw’ in: J.W. Schot, H. Lintsen, A. Rip en A.A.A. de la Bruhèze (red.), Techniek in Nederland in de twintigste eeuw, Deel III, Landbouw, voeding. Stichting Historie der techniek, Walburg Pers, Zutphen, 2000, p. 202-225. Opgenomen in de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (www.dbnl.org).
Inhoud: Traditionele gewasbescherming - De eerste instituties - Pappen en carbolineum - Chemische gewasbescherming - Systemische middelen – Grondontsmetting – EPIPRE - Biologische en geïntegreerde bestrijding - De pesticiden golf over haar hoogtepunt.

Producenten van bestrijdingsmiddelen

De productie van synthetische bestrijdingsmiddelen startte in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Activiteiten werden begonnen, gestopt of overgenomen door anderen. Een goed historisch overzicht ontbreekt op internet, maar onderstaande verwijzingen en links naar rapporten en boeken geven informatie tot 1997.
De huidige brancheorganisatie van de gewasbeschermingsmiddelenindustrie in Nederland is Nefyto. Op de website staan de deelnemers.De organisatie werd in 1971 opgericht. Het Nefyto Bulletin van december 2011 (p. 4) geeft een lijst van de oorspronkelijke 18 deelnemers uit 1971.  

H. Koopmans, Vijftig jaar scheikundige nijverheid in Nederland, Uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het Hoogewerff-Fonds, Uitgeverij Waltman, Delft, 1967. Op de volgende pagina’s (klik op hoofdstuk achter de pagina) komt de fabricage van biociden tot 1967 ter sprake: p. 85-86 V en p. 114-115 VI.

J. de Bruin, Milieueigenschappen, produktie en gebruik in Nederland van organische microverontreinigingen, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Dienst Getijdewateren (RWS, DGW), 1985. Deel II. Pesticides.
Het rapport (9.8 Mb) is te downloaden van de publicatiedatabank van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Hoofdstuk 3 van het rapport heeft als titel ‘Industriële positie’ en geeft een overzicht van de kleine en grote Nederlandse bedrijven die anno 1985 actief waren in het produceren van pesticiden of het samenstellingen van formuleringen van de bestrijdingsmiddelen (zie p. 10-14 van het rapport).

Rolf Bos en Hans Vogelzang, Gebruik en Produktie van Chloorhoudende Bestrijdingsmiddelen in Nederland. Het rapport uit 1990 werd uitgegeven door de in 2008 opgeheven Chemiewinkel van de Rijksuniversiteit Groningen. 
Akzo, Duphar en Shell waren tot in de jaren negentig van de twintigste eeuw de drie bedrijven die in Nederland gechloreerde bestrijdingsmiddelen produceerden. Volgens het rapport produceerden ze in totaal twintig verschillende bestrijdingsmiddelen. Die productie, merendeels voor de export, is inmiddels gestopt.
Klik hier van een in het rapport vermeldde lijst met Nederlandse producenten en formuleringsbedrijven anno 1990.

Bestrijdingsmiddelen en het milieu

In tegenstelling tot gegevens over de productie van de bestrijdingsmiddelen, is de informatie over de milieueffecten uitvoerig. Talrijke boeken en rapporten zijn verschenen.

De milieuproblematiek van chemische bestrijdingsmiddelen zoals DDT werd aan de orde gesteld door de Amerikaanse biologe Rachel Carson in haar boek Silent Spring uit 1962, in het Nederlands uitgebracht onder de titel ‘Dode Lente’. Als reactie daarop begonnen industrieën met het ontwikkelen en produceren van bestrijdingsmiddelen die afbraken in het milieu en zich niet ophopen in het vetweefsel van mens en dier. De publicatie van Carson leidde ook in Nederland tot regulering en wetgeving over het gebruik van bestrijdingsmiddelen. De Rijksoverheid heeft hiervoor een website ingericht.
In Nederland publiceerde C.J. Briejèr, oud-directeur van de Plantenziektenkundige Dienst, over hetzelfde onderwerp in 1967 het boek ‘Zilveren sluiers en verborgen gevaren: chemische preparaten die het leven bedreigen’. Het boek is alleen nog antiquarisch te koop.

Sinds 1973 is in Nederland het gebruik van DDT verboden. Zie voor meer informatie over DDT:

• De Zwitserse chemicus Paul Hermann Müller (1899-1965) kreeg in 1948 de Nobelprijs Fysiologie en Geneeskunde voor zijn ontdekking dat DDT bruikbaar is als insecticide.
• Peter Raeymaekers, ‘DDT, pest én zegen’, publicatie van Natuurwetenschap & Techniek, 30 juli 2000. Geplaatst op de website www.kennislink.nl.
• Harm Ikink, ‘DDT: ‘wonderpoeder’ met twijfelachtige reputatie’, 12 juli 2007, website www.kennislink.nl. 
• DDT, Overzicht van het RIVM op de website 'Risico van stoffen'.
• Bart Knols, ‘DDT is good for me-e-e-!’, een column op de website van de Nederlandse Entomologische Vereniging (NEV) met een reactie op het boek ‘The Excellent Powder: DDT’s political and scientific history’ van Donald Roberts en Richard Tren uit 2010.

Over de problematiek van nieuwe synthetische producten, zoals pesticiden, en het milieu, zie: Frank van der Most, Ernst Homburg, Pieke Hooghoff en Aat van Selm, Techniek in Nederland in de Twintigste Eeuw, Deel II, Delfstoffen, Energie, Chemie, Stichting Historie der Techniek, Eindhoven, 2000, Hoofdstuk 6, p. 373-375 (= p. 17 van de scan). Klik hier voor het betreffende hoofdstuk.

L. Reijnders, Bestrijdingsmiddelen, Boom, Meppel, 1991. Het boek is alleen nog antiquarisch te koop. Het boek geeft informatie over de middelen die in de landbouw werden gebruikt tot 1991. Over onkruidbestrijdingsmiddelen (herbiciden), schimmelbestrijdingsmiddelen (fungiciden), begassings- en grondontsmettingsmiddelen en insectenbestrijdingsmiddelen (insecticiden). En over de gevolgen voor mens en natuur. In een lange tabel worden voor ongeveer 380 bestrijdingsmiddelen de in 1991 in Nederland gehanteerde getalsnormen gegeven voor voedingsmiddelen en het milieu.

H.G.K. Teunissen-Ordelman en S.M. Schrap, Bestrijdingsmiddelen, Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat, Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RWS, RIZA), Lelystad, 1996.
Dit samenvattende rapport geeft een analyse van de bestrijdingsmiddelenproblematiek in het aquatisch milieu in Nederland anno 1996. Het voorkomen van landbouwbestrijdingsmiddelen in watersystemen in relatie tot het gebruik, de toelating en het bestrijdingsmiddelenbeleid worden beschreven. Het samenvattende rapport is gebaseerd op 14 deelstudies, waarin in totaal 103 bestrijdingsmiddelen werden onderzocht. Alle rapporten zijn te downloaden uit de publicatiedatabank van het ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Geert R. de Snoo & Martina G. Vijver (editors), Bestrijdingsmiddelen en waterkwaliteit, Universiteit Leiden, Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden, 2012, 176 pagina’s. Als pdf-bestand (22 MB) te downloaden. 

Bestrijdingsmiddelen bij Shell Chemie

De productie van bestrijdingsmiddelen was een van de vier chemische activiteiten van Shell Chemie te Pernis. In 1954 kwamen de installaties voor de insecticiden aldrin en dieldrin in bedrijf. Zie de paragrafen ‘Het complex van Shell Chemie in Pernis’ en ‘De rol van chloor in het Shell-Pernis-complex’ door Ernst Homburg, Aat van Selm en Piet Vincken in: Techniek in Nederland in de Twintigste Eeuw, Deel II Delfstoffen, Energie, Chemie, Stichting Historie der Techniek, Eindhoven, 2000, Hoofdstuk 7, p. 385-390 (= p. 11-16 van de scan). Klik hier voor het betreffende hoofdstuk.

Shell produceerde diverse insecticiden, herbiciden en middelen voor de ontsmetting van de grond. In 1994 beëindigde Shell de productie door de pesticidenactiviteiten te verkopen aan de American Cyanamid Company.

Volgens de Shell publicatie ‘Chemicals for plant protection, veterinary uses & public health’ werden in 1973 de hierna volgende producten op de markt gebracht: 

1. Gechloreerde koolwaterstoffen: Aldrin – Dieldrin – Endrin (zie Drins).

De links voor nadere gegevens verwijzen naar de Nederlandse, Duitstalige en de internationale Wikipedia of naar de PAN Pesticide Database.

Het complex van Shell Pernis tot 1968 wordt tevens kort beschreven op p. 85-86 (= p. 87-88 in de scan) van het Tijdschrift Nederlandse Chemische Industrie (NCI) in het nummer Elf Provinciën uit mei 1968. De drins werden geproduceerd vanaf 1955, het D-D mengsel vanaf 1957, nemagon vanaf 1960 en chloorfenvinfos in 1967.

In het rapport van Rolf Bos en Hans Vogelzang over het gebruik en productie van chloorhoudende bestrijdingsmiddelen in Nederland uit 1990 (p. 29) worden nog drie andere pesticiden genoemd. De insecticiden:
Heptenophos (7-Chloorbicyclo[3.2.0]hepta-2,6-dien-6-yl dimethylfosfaat) en Fastac (Cypermethrin).
En het herbicide Mataven (flamprop-m-methyl), een fluor analoog van benzoylpropethyl.

Bestrijdingsmiddelen bij Philips-Duphar

De bedrijfsgeschiedenis van Philips-Duphar en haar voorgangers in de periode 1930-1980 werd opgesteld door:
R.M. Sprenger, “Ten behoeve van de gezondheid van mens, dier en plant”, De geschiedenis van Duphar 1930-1980, Uitgave van Solvay Duphar, Weesp, 1992, 125 pp. Het boek is antiquarisch nog te koop.
De bedrijfsgeschiedenis tot 1980 wordt chronologisch beschreven en in korte paragrafen in het boek wordt ingegaan op de bedrijfstak fytofarmaceutica en op het onderzoek op dat terrein. In 1980 werd Philips-Duphar overgenomen door het Belgische chemieconcern Solvay.

De bedrijfsgeschiedenis van Philips-Duphar tot 1968 wordt tevens kort uiteengezet in het Tijdschrift Nederlandse Chemische Industrie (NCI) in het nummer Elf Provinciën uit mei 1968 (p. 43 en 56, respectievelijk p. 45 en p. 58 van de scan) zonder nadere details over de productie van de bestrijdingsmiddelen.

Philips-Roxane en vanaf 1959 Philips-Duphar was een belangrijke Nederlandse producent van bestrijdingsmiddelen. In 1951 werd een nieuwe fabriek van bestrijdingsmiddelen geopend aan de Hemdijk aan het Noordzeekanaal in Amsterdam. Vanaf 1969 vond de productie plaats in een fabriek aan de Ankerweg in Amsterdam. In 1995 werd de productie gestopt en werd de vestiging in Amsterdam afgestoten en verkocht. Het fabrieksterrein aan de Ankerweg in Amsterdam maakt anno 2014 deel uit van het Amerikaanse bedrijf Chemtura Corporation.

Tetradifon [1,2,4-trichloor-5-(4-chloorfenyl)sulfonylbenzeen] was het eerste chemisch bestrijdingsmiddel dat door Philips-Roxane zelf werd ontwikkeld en in 1956 op de markt werd gebracht onder de merknaam Tedion (zie Sprenger, p. 64). Het is een acaricide dat werkt tegen spintmijt. De stof is niet meer toegelaten.
Dichlobenil (2,6-dichloorbenzonitril) werd gebruikt in het onkruidbestrijdingsmiddel Casoron, het belangrijkste product dat in de fabriek aan de Ankerweg te Amsterdam werd gemaakt (zie Sprenger, p. 97).

In de fabriek van Philips-Duphar aan de Hemdijk te Amsterdam werd van 1955-1963 het onkruidbestrijdingsmiddel 2,4,5-trichloorfenoxyazijnzuur (2,4,5-T) geproduceerd. Op 6 maart 1963 vond een ernstig ongeluk plaats. Een reactorvat met 2,4,5-trichloorfenol raakte oververhit en de fabriekshal werd besmet met de extreem giftige gechloreerde dibenzodioxines. De fabriekshal werd in 1972 afgebroken.
Jaren later verscheen een rapport van een onderzoek van de gevolgen van blootstelling aan dioxine bij Philips-Duphar (1963). Het rapport werd besproken in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 1984, 128, nr. 10, p. 469.

Solvay nam in 1980 Philips-Duphar over en erfde het milieuschandaal van de stortingen van giftig afval van de Amsterdamse fabriek in de Volgermeerpolder (zie Sprenger p. 100-101). De website Volgermeerpolder geeft meer informatie over de stortingen.

Philips-Duphar te Weesp ontwikkelde in de jaren 1970 diflubenzuron, een chitineremmer, die onder meer werd toegepast in de landbouw. Zie: C.W. Raven, ‘Een milieuvriendelijk insecticide’, in: Chemie achter de Dijken uitgegeven in 2001 door KNAW/KNCV en geplaatst op de website www.kennislink.nl.
In de Nederlandstalige Wikipedia staan de structuurformule, fysische eigenschappen en toxiciteitsgegevens van Diflubenzuron.

INSECTICIDEN

Lindaan

Lindaan, of y-hexachloorcyclohexaan (HCH), is een van de bekende chloorkoolwaterstof bestrijdingsmiddelen. De verbinding werd in 1912 voor het eerst gesynthetiseerd door Teunis van der Linden, die zijn naam gaf aan lindaan. In de Tweede Wereldoorlog werd het ontdekt als bestrijdingsmiddel.
In Nederland werd lindaan geproduceerd door Philips-Duphar te Amsterdam en Stork-Chemie te Hengelo. Stork-Chemie heeft van 1948 tot 1952 lindaan geproduceerd. In 1954 heeft Stork-Chemie haar verontreinigde bedrijfsterrein verkocht aan Akzo Zoutchemie B.V.

Lindaan werd onder meer toegepast in gewas-, grond- en zaadbehandeling. Zoals andere chloorkoolwaterstof bestrijdingsmiddelen wordt lindaan niet afgebroken in het milieu. De productie en het gebruik zijn sinds 31 december 2007 verboden. De literatuur over de milieuaspecten is uitgebreid en omvat vele jaren.

Voor meer informatie op internet:

• H. van Bekkum, ‘Van slangendroom tot insecticide’, in: Chemie achter de Dijken uitgegeven in 2001 door KNAW/KNCV en geplaatst op de website www.kennislink.nl.
• P. Leeuwangh, Hexachloorcyclohexaan (HCH), Chemische Feitelijkheden nr. 47, mei 1987, herdrukt in 1996. Een uitgave van de KNCV.
• A.M. Livingston, Lindane, Chemisch Weekblad 47, nr. 33 (1951) 613-614. Het artikel uit 1951 geeft een gedateerde lofzang bij de introductie van het product als alternatief van DDT zonder dat de milieueffecten worden beschouwd.
• De berichten ‘VROM zet rechtszaak tegen AKZO door’ van 16 februari 2004 en ‘Akzo Nobel gevrijwaard van kosten grondsanering Twente’ van 30 december 2004 over het bedrijfsterrein van Stork-Chemie.
• Hexachloorcyclohexaan, Overzicht van het RIVM op de website 'Risico van stoffen'.

Aldrin, Dieldrin en Endrin

Aldrin, Dieldrin en Endrin, tezamen de ‘drins’, zijn chemisch verwante stoffen die gesynthetiseerd worden met cyclopentadieen als uitgangsstof. Het zijn cyclische gechloreerde koolwaterstoffen die behoren tot de groep chloorkoolwaterstof bestrijdingsmiddelen. In de links naar Wikipedia staan de structuurformules, fysische eigenschappen en toxiciteitsgegevens van de drins.

De productie in Nederland bij Shell Pernis startte in de jaren 1950 en bereikte een maximum in 1967 (8.000 ton/jaar) volgens een overzicht op de website van het RIVM uit december 2010. De productie van endrin, dieldrin en aldrin in Nederland werd respectievelijk begin jaren 1980, in 1987 en in 1990 beëindigd. Het gebruik van geen van de drie verbindingen is in Nederland nog toegestaan.
De moeilijk afbreekbare drins veroorzaakten milieuschade door het storten van vervuild havenslib uit de Petroleumhaven van Pernis op locaties langs de Hollandse IJssel bij Gouderak, de Steendijkpolder te Maassluis en de Broekpolder te Vlaardingen. De drins staan op de zwartelijststoffen voor bodem, water en lucht opgesteld door het ministerie van VROM in 1985.

Organofosfaat bestrijdingsmiddelen

Organofosfaat of organofosforbestrijdingsmiddelen omvatten een grote serie organische fosforverbindingen opgebouwd uit een dimethyl- of diethyl(thio)fosfor deel verbonden met een ‘leaving group’. De toxische verbindingen zijn remmers van het enzym cholinesterase. Ze hydrolyseren en breken af in het milieu.
Shell Pernis en Denka Chemie in Barneveld produceerden organofosfaat bestrijdingsmiddelen. Denka is sinds 1932 actief op het gebied van bestrijdingsmiddelen.

In een rapport uit 1994 van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) wordt de monitoring in het Nederlandse oppervlaktewater beschreven van de volgende organofosforbestrijdingsmiddelen: azinfos-methyl, bromofos-ethyl, chloorfenvinfos, chloorpyrifos, diazinon, dichloorvos, dimethoaat, ethoprofos, fosethyl-aluminium, fosfamidon, malathion, mevinfos, oxydemeton-methyl, parathion(-ethyl), tolclofos-methyl, trichloorfon. Het rapport van H.G.K. Ordelman e.a. is te downloaden (7,5 Mb) van de website van het ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Het omvangrijke rapport bevat onder meer een overzicht van de vele handelsnamen van formuleringen (tabel 2.2, p. 23-25) en het gebruik in de land- en tuinbouw (tabel 3.6, p. 39) tot 1992. Het rapport (tabel 3.1, p. 30) vermeldt tevens productiecijfers uit 1988 voor de drie in Nederland geproduceerde middelen:

• Chloorfenvinfos, ca. 1000 ton/jaar bij Shell Internationaal, Rotterdam.
• Dichloorvos, 500 ton/jaar in Denka Chemie B.V., Barneveld.
• Trichloorfon, 200 ton/jaar in Denka Chemie B.V., Barneveld.

In de Engelstalige Wikipedia staan de gegevens voor Chlorfenvinphos. Van Dichloorvos en Trichloorfon zijn de eigenschappen beschreven in de Nederlandstalige Wikipedia.  Het gebruik van dichloorvos is sinds 2007 verboden in Nederland. Op de website van het RIVM staat actuele, geautoriseerde informatie over risico’s van stoffen voor mens en milieu. Daartoe behoren de bovengenoemde organofosfaat bestrijdingsmiddelen.

Pyrethroïden

De synthetische pyrethroïden zijn afgeleid van de natuurlijke stof pyrethrum. De natuurlijke pyrethroïden zijn al lang als insecticide in gebruik, maar worden in het milieu snel omgezet. Dit maakt ze voor landbouwkundige doeleinden minder geschikt. De synthetische pyrethroïden worden minder snel omgezet en vormen sinds het midden van de jaren zeventig van de twintigste eeuw een nieuwe klasse bestrijdingsmiddelen.

In een rapport uit 1996 van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) wordt de monitoring in het Nederlandse oppervlaktewater beschreven van de volgende synthetische pyrethroïden: bifenthrin, cyfluthrin, cypermethrin, deltamethrin, esfenvaleraat, fenpropathrin, permethrin.  Het rapport van H.G.K. Teunissen-Ordelman e.a. is te downloaden (22,7 Mb) van de website van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Volgens dit rapport (paragraaf 3.1.1) werd in 1994 alleen cypermethrin in Nederland bij de Shell geproduceerd. De productnaam was Fastac. In de link naar Wikipedia staan nadere gegevens van de stof.

Voor meer informatie over de stoffen zie:

• H.P.M. Vijverberg, Pyrethroïden: chemische structuur en neurotoxische werking, Chemisch Magazine, mei 1987, p. 340-343.

FUNGICIDEN

Dithiocarbamaten

Dithiocarbamaten bestaan uit een organische groep gebonden aan een van de twee zwavelatomen. Thiram is een neutrale verbinding met een disulfide binding. Dithiocarbamaten kunnen zouten met diverse metaalionen vormen. Voorbeelden zijn het veelgebruikte metam-natrium en de mangaan-, respectievelijk zinkcomplexen maneb, mancozeb, zineb en ziram die worden toegepast als fungicide. Hun eigenschappen staan beschreven in de links naar Wikipedia.
Volgens een informatieblad over ethyleenthioureum op de website van het RIVM, gedateerd 1 november 2009, is deze stof het belangrijkste metaboliet van maneb en zineb in het milieu. Zineb is sinds 2001 niet meer toegestaan in de landbouw. Maneb wordt nog op grote schaal toegepast.

De Groningse firma AAgrunol met een fabriek aan het Winschoterdiep was in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw een van de belangrijkste leveranciers van dithiocarbamaten als bestrijdmiddelmiddel in de landbouw. Maar milieuproblemen zoals stank van koolstofdisulfde, waterverontreiniging door lozingen op het riool en branden waarbij zwaveldioxide vrijkwam, leidden tot het vertrek van het bedrijf in het begin van de jaren tachtig. De grond van het fabrieksterrein bleek zwaar verontreinigd met een jarenlange sanering tot gevolg. Het Tijdschrift Noorderbreedte heeft op haar website een rubriek over de firma Aagrunol met twintig artikelen die in de periode 1977 tot 1995 in het tijdschrift zijn verschenen over de geschiedenis en de overlast van het bedrijf.

HERBICIDEN

Dinitrofenolen

Dinitrofenolen of fenolherbiciden werden al sinds lange tijd toegepast als bestrijdingsmiddel. Het gebruik van 6-dinitro-o-cresol, beter bekend onder de afkorting DNOC, in de aardappelteelt dateert bijvoorbeeld van het einde van de negentiende eeuw. Naast DNOC werden ook dinoseb en dinoterb in Nederland gebruikt. De verbindingen verschillen slechts door de lengte van de alkylketen aan de aromaatring: methyl, sec-butyl (‘seb’) of tert-butyl (‘terb’). Hun gegevens staan in de links naar Wikipedia. Het gebruik van de stoffen in Nederland is niet meer toegestaan.

In de reeks Chemische Feitelijkheden, een uitgeve van de KNCV, verscheen een nummer over Dinoseb:
A.C.H. van Peski, Dinoseb, Chemische Feitelijkheden nr. 76, herziene uitgave van 1996, 5 pagina’s.

In een rapport uit 1994 van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) wordt de problematiek van de fenolherbiciden dinoseb dinoterb, DNOC in het Nederlandse oppervlaktewater geanalyseerd. Het rapport van H.G.K. Ordelman e.a. is te downloaden (4,4 Mb) van de website van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Hoofdstuk 3 van het rapport geeft informatie over de fysische eigenschappen (Tabel 2.1, p. 21), handelsnamen (Tabel 2.2, p. 22), productie (p. 25) en formuleringen (p. 26) van DNOC.
DNOC werd geproduceerd bij Shell in Rotterdam. De productie in 1986 werd geschat op ongeveer 400 ton/jaar. Het grootste deel van de productie werd geëxporteerd. Dinoseb en dinoterb werden niet in Nederland geproduceerd.

DNOC werd geleverd aan zelfstandige formuleringsbedrijven als Luxan te Elst, Verdugt te Tiel of Brabant Chemie te Rijsbergen. Al die bedrijven zijn gestopt of overgenomen. Luxan te Elst stopte in 2008. Het Ingenieursbureau Tauw meldde in een bericht van 18 juli 2011 op zijn website dat met de bodemsanering bij Luxan te Elst het langst lopende project is afgesloten.

Gechloreerde fenoxycarbonzuren

Tot de gechloreerde fenoxycarbonzuren behoren de onkruidbestrijdingsmiddelen MCPA, MCPP (Mecoprop), 2,4-D en 2,4,5-T. MCPA is de afkorting van 2-Methyl-4-ChloorPhenoxyAcetic acid, ofwel 4-chloor-2-methyl-fenoxyazijnzuur. Mecoprop, ook bekend als MCPP, is de afkorting van MethylChloroPhenoxyPropionic acid. 2,4-D of 2,4-dichloorfenoxyazijnzuur werd reeds in de jaren vijftig van de twintigste eeuw op de markt gebracht. Hun eigenschappen staan beschreven in de links naar Wikipedia.

Philips-Duphar had een productie van gechloreerde fenoxycarbonzuren tot het incident op 6 maart 1963 bij de productie van 2,4,5-T (zie hierboven).
Akzo Nobel Chemicals Botlek startte in 1965 met de productie van gewasbeschermings-middelen en noemde de eenheid later Crop Protection Chemicals (CPC). AKZO produceerde de stoffen MCPA, MCPP en 2,4-D tot de bestrijdingsmiddelen activiteiten in 1998 werden verkocht aan Nufarm.
Nufarm Benelux verkoopt MCPP onder de merknaam Duplosan en heeft anno 2014 ook MCPA en 2,4-D in het productenpakket.

BODEMONTSMETTINGSMIDDELEN

Voor de ontsmetting van de bodem in tuinbouwkassen werden gassen toegepast als methylbromide en 1,3-dichloorpropeen. Hun eigenschappen staan beschreven in de links naar Wikipedia. In 1980 was het gebruik van methylbromide nog 2500 ton volgens een informatieblad van het RIVM uit december 2010 over gechloreerde/gebromeerde alifatische koolwaterstoffen. Na het verbod van methylbromide in Nederland werd 1,3-dichloorpropeen meer en meer toegepast, maar die stof is inmiddels ook verboden.
Shell Pernis produceerde 1,3-dichloorpropeen tot 1994. Anno 2014 biedt Dow AgroSciences te Terneuzen het ontsmettingsgas sulfurylfluoride aan als een van de producten.

Over het gebruik van methylbromide voor bodemontsmetting:

• Dick Kaandorp, Methylbromide: terug naar het stoomtijdperk?, Chemisch Weekblad jrg. 77, 23 april 1981, p. 151.