Prof. dr. ir. Johannes (Jan) Martinus Hendrikus Fortuin (1927-2023) was van 1953 tot 1987 iwerkzaam bij de Staatsmijnen (DSM) in Geleen en van 1976 tot 1992 buitengewoon hoogleraar fysische technologie aan de Universiteit van Amsterdam.- Jan Fortuin werd op 30 september 1927 geboren als de oudste zoon van Hermanus Johannes Antonius Fortuin en Anna de Groot in Hillegersberg. Toen nog een aparte gemeente gelegen ten noorden van Rotterdam en in 1941 bij Rotterdam gevoegd. Het Rooms-katholieke gezin telde zeven kinderen. Als tiener maakte hij het bombardement van Rotterdam mee in mei 1940 en volgde in de oorlogsjaren het middelbaar onderwijs.
- In 1947 werd begonnen met de studie scheikundig ingenieur aan de Technische Hogeschool (TH) in Delft. De studie verliep voorspoedig. Na twee jaar werd het propedeutisch examen gehaald en in juli 1952 het kandidaatsexamen. In februari 1953 studeerde hij af als scheikundig technoloog en trad in dienst van het Centraal Laboratorium van de Staatsmijnen in Geleen. Onder leiding van prof. dr. J.H. de Boer, die werkte als wetenschappelijk adviseur op het Centraal Laboratorium en bovendien buitengewoon hoogleraar aan TH Delft was, bewerkte Fortuin een proefschrift. Op 12 oktober 1955 promoveerde hij cum laude in Delft op het proefschrift ‘Aluminiumoxyde als chromatografisch adsorbens’. Het proefschrift (53 MB) is te downloaden van de TU Delft Repository. Bij het afscheid van zijn leermeester in 1970 van de TH Delft werkte Fortuin als samensteller mee aan de afscheidsbundel.
- Na de studie moest Fortuin nog in militaire dienst en werd gedetacheerd in het voormalige Chemisch Laboratorium van de Rijksverdedigingsorganisatie TNO in Rijswijk om af te zwaaien als tweede luitenant. Tijdens zijn diensttijd ontwierp hij een apparaat voor het genereren van dampen dat nog altijd zijn naam draagt. Het wetenschappelijke artikel ‘Low constant vapour concentrations obtained by a dynamic method based on diffusion’ werd gepubliceerd in Analytica Chimica Acta Vol. 15, 1956, pp. 521-533.
- In zijn functie als wetenschappelijk medewerker in het Centraal Laboratorium van de DSM vormden vaste stoffen en het gedrag in een chemisch reactor onderwerpen van zijn onderzoek. In het Chemisch Weekblad 57 van 1961 (p. 489-194) publiceerde hij bijvoorbeeld over de bepaling van de korrelgrootteverdeling van poeders met behulp van een fotosedimentograaf. Het artikel kreeg een Engelse vertaling. In 1965 gaf hij een voordracht over onderzoek naar de warmteoverdracht in kristallisatoren bij aangroeiing. Hoe de warmteoverdrachtscoëfficiënt te bepalen als zich op de wand van een reactor kristallijn materiaal afzet. Fortuin was ook betrokken bij het werk aan de succesvolle ureumreactor van DSM.
- Aangesteld als hoofd van de afdeling procestechnologie van het Centraal Laboratorium in 1961 werd Fortuin een vooraanstaand persoon in de fysische en chemische technologie in bijzonder op het vakgebied chemische reactorkunde, ook wel aangeduid als chemische reactortechniek. In het begin van de jaren zeventig was hij enkele jaren voorzitter van de KNCV-sectie chemische technologie dat een team vormde met het bestuur van de afdeling chemische techniek van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Fortuin was een van de organisatoren van het van 2-4 mei 1972 in Amsterdam gehouden vijfde Europese en tweede internationale symposium over ‘Chemical Reaction Engineering’. Hij was tevens editor van de bij Elsevier verschenen proceedings. Vanaf 1972 tot 1993 was hij secretaris van de ‘Working Party for Chemical Reaction Engineering’ van de in 1953 opgerichte ‘European Federation of Chemical Engineering’. In maart 1978 werd aan hem de toenmalige AKZO-prijs (later gewijzigd in AkzoNobel Science Award) voor wetenschappelijk onderzoek op het gebied van proceskunde en procestechniek uitgereikt door de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. In september 1987 nam hij afscheid van DSM.
- In september 1976 werd Fortuin benoemd tot buitengewoon hoogleraar fysische technologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was de opvolger van de naar Eindhoven vertrokken prof. ir. M. Tels om samen met prof. dr. ir. C. Boelhouwer de procestechnologie te onderwijzen. Fortuin kon de bij DSM opgedane praktijk gaan overdragen aan studenten. Een tabellarisch overzicht van zijn academische carrière staat op de website Album Academicum van de Amsterdamse universiteit. In april 1987 werd hij als coördinator coöperatieve technologie research bij DSM en buitengewoon hoogleraar van de Universiteit Amsterdam koninklijk onderscheiden als officier in de orde van Oranje-Nassau. Na het einde van zijn dienstverband bij de DSM kwam er meer tijd beschikbaar voor het hoogleraarschap. In 1992 ging hij met emeritaat en hield op 15 oktober 1992 zijn afscheidscollege. Onder redactie van J. Ellenberger en P. Hamersma werd door de vakgroep chemische technologie een afscheidsbundel samengesteld: J.M.H. Fortuin, hoogleraar fysische technologie Universiteit van Amsterdam, 1976-1992 (Amsterdam: Academische Pers, 1992).
Hij bleef als emeritus-professor betrokken bij het onderzoek. Op de website reseachgate staat een lijst van 53 publicaties van het onderzoek van zijn groep aan de universiteit tussen 1979 en 2002. Een beperkte lijst publicaties is opgenomen in WorldCat. - Fortuin had chemiehistorische belangstelling en publiceerde onder meer over de dertigjarige ontwikkeling van de chemische reactorkunde in het tijdschrift Procestechnologie van 1985 (no. 1, p. 12-13). Hij was dan ook de persoon bij uitstek om het hoofdstuk ‘Procestechnologie en chemische industrie’ op te stellen in het in 2004 verschenen boek ‘De geschiedenis van de scheikunde in Nederland 3’ onder redactie van Ernst Homburg en Lodewijk Palm. Een deel van het hoofdstuk beschrijft de research bij DSM waaraan hijzelf had meegewerkt.
- Fortuin was op 28 september 1961 getrouwd met Wilhelmina (Wil) van de Ven en het paar kreeg vier kinderen. Nadere persoonlijke gegevens staan vermeld op de biografische website Prabook waarin hij wordt omschreven als ‘noteworthy chemical engineer and educator’. Fortuin overleed, trouw gebleven aan de moederkerk en betreurd door vrouw en kinderen, op de gevorderde leeftijd van 95 jaar op 10 augustus 2023 in Nijmegen.
________________________________________________________________________________
Datum 4 september 2023
