Elsken, J. van der

Prof. dr. Jan van der Elsken (1929-2025) was in de periode 1963-1992 lector, bijzonder hoogleraar moleculaire spectroscopie en gewoon hoogleraar fysische chemie aan de Universiteit van Amsterdam.
Jan van der Elsken werd op 22 september 1929 geboren in Amsterdam als enige zoon van een handelaar in bont volgens het Stadsarchief Amsterdam. Na het behalen van het middelbare schoolexamen, ging hij wis- en natuurkunde studeren aan de Universiteit van Amsterdam. In 1951 behaalde hij het kandidaatsexamen om in 1956 als scheikundige af te studeren. Er volgde een promotieonderzoek en op 24 juni 1959 promoveerde hij bij prof. dr. J.A.A. Ketelaar op het proefschrift ‘The infrared absorption spectrum of the bifluoride ion in solid solutions’. In 1956 verscheen al een publicatie over dit onderzoek in The Journal of Chemical Physics 23, p. 624-625.
Na een postdoc periode van anderhalf jaar aan de John Hopkins universiteit in Baltimore, werd hij in 1961 wetenschappelijk medewerker van het laboratorium voor fysische chemie van de Universiteit van Amsterdam onder leiding van prof. dr. G.J. Hoijtink. In november 1963 werd Van der Elsken benoemd tot lector fysische chemie en gaf op 23 juni 1964 de openbare les ‘Warmteleer in beweging’ voor de aanvaarding van het ambt. Een tabellarisch overzicht van zijn academische carrière staat op de website Album Academicum van de universiteit.
Hoijting had de activiteiten in zijn laboratorium in de jaren zestig verdeeld in infraroodspectroscopie (IR), elektronenspectroscopie en magnetische resonantie. Van der Elsken gaf leiding aan het IR-onderzoek dat werd uitgevoerd binnen de SON-werkgemeenschap molecuulspectroscopie, waarvan hij later voorzitter werd. Dynamische processen in gassen, kristallen, gesmolten zouten en vloeistoffen werden onderzocht. Door experimentele IR-spectra te presenteren in de vorm van tijd-correlatie functies, kan de tijdsontwikkeling van een fysische eigenschap van een systeem worden beschouwd. De theoretische beschrijving van kristallen met behulp van fononoperatoren sloot daarbij goed aan op de representatie van de experimentele gegevens.
In september 1975 werd hij voor een periode van tien jaar benoemd tot bijzonder hoogleraar in de molecuulspectroscopie door de stichting John van Geuns Fonds en hield op 24 november 1975 de oratie ‘Over warmtestraling en het molecuulbegrip’. Onderzoek in zijn werkgroep werd onder meer verricht naar het korte tijds gedrag en de relaxatieprocessen op microscopische schaal in vloeistoffen en dichte gassen met behulp van spectroscopische methodes in het submillimeter en infrarood gebied.
In januari 1980 volgde het hoogleraarschap in de fysische chemie tot oktober 1992, toen hij vervroegd met emeritaat ging. Als fysisch en spectroscopisch onderzoeker van de materie verbond hij zich vervolgens aan het FOM Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica (AMOLF).
In 2001 leverde hij een bijdrage aan het boek ‘Chemie achter de dijken’ onder redactie van Herman van Bekkum en Jan Reedijk (p. 36-37) met een hommage aan zijn leermeester Ketelaar. Het artikel ‘Een speelgoedtreintje op een brandstofcel’ refereerde aan de ontwikkeling van een brandstofcel dat werd omschreven als vooral door wetenschappelijke nieuwsgierigheid gemotiveerd onderzoek. Hetgeen ook voor het fysisch-chemisch en spectroscopisch onderzoek onder zijn leiding kan worden gesteld.
Van der Elsken is opgenomen in zowel de Chemistry Tree als de Physics Tree met een verwijzing naar 63 publicaties tussen 1956 en 2003. De laatste publicaties betroffen röntgenexperimenten aan een poly(vinylpyrrolidon) (PVP)-water mengsel bij 260 K.
Jan van der Elsken overleed op 95-jarige leeftijd op 24 april 2025 in Amsterdam. De overlijdensadvertentie in NRC van 3 mei 2025 is opgesteld namens de kinderen van zijn in 2012 overleden zuster Nelleke Valerio-van der Elsken.
_______________________________________________________________________
Datum: 13 mei 2025