- Petrus Johannes Kasteleyn (1746-1794) was een Amsterdamse apotheker, ‘chimist’ (iemand die chemicaliën maakte en verhandelde) en chemicus.
- Kasteleyn werd op 2 april 1746 geboren te Breukelen. Op 12-jarige leeftijd werkte hij als leerling in een apotheek in Utrecht en daarna bij apothekers in Amsterdam. Na een korte periode van 1765-1766 als schrijver op een plantage in Suriname ging hij noodgedwongen terug naar Amsterdam.
Kasteleyn vestigde zich in de jaren zeventig van de 18e eeuw als zelfstandig apotheker (‘Apothecar en Chymist’) in Amsterdam en begon aan een vruchtbare periode met experimenten en een serie publicaties over chemie. Om praktische chemie te beoefenen moest men bij een apotheker zoals Kasteleyn in de leer omdat er in de 18e eeuw geen behoorlijk ingerichte laboratoria voor onderricht in de chemie waren. - Hoewel Kasteleyn geen hoogleraar of lector aan een universiteit of hogeschool was, heeft hij als geen ander in Nederland zich ingezet om door middel van zijn geschriften op te roepen tot een grondige studie van de chemie om daardoor in zijn ogen het verval van de vaderlandse industrie te keren. In 1786 verscheen zijn antwoord op een prijsvraag van het Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen getiteld: ‘Welke zijn de eigenlijke oorzaken, waarom de scheikunde bij onze nabuuren, en vooral bij de Duitschers, in meer aanzien en algemeene oefening is, dan in ons Vaderland’. Samen met de apotheker Th.P. Schonck (1736-1812) verkreeg Kasteleyn de tweede prijs. Zij stelden onder meer voor in diverse steden een lector in de chemie te benoemen.
- Een volledige lijst van de wetenschappelijke werken van Kasteleyn werd in 1926 door prof. dr. Albert J.J. Vandevelde opgesteld en besproken. Daartoe behoren:
Een Nederlandse vertaling uit 1776-1777 van het boek ‘Chymischen Versuchen’ van de Duitse chemicus J.F. Meyer uit 1764 en van de briefwisseling ‘Alchymistische Briefe’ tussen J.F. Meyer en J.G.R. Andreae uit 1767.
In 1785, 1786 en 1788 gaf hij de eerste drie delen uit van ‘Chemische Oefeningen, voor de Beminnaars der Scheikunde in 't algemeen, en de Apothekers in 't byzonder’. Het was het eerste vaktijdschrift op chemisch gebied in Nederland en waarin hij zelf artikels schreef.
In 1793 kwamen drie delen van een vervolg uit: ‘Chemische en Physische Oefeningen, voor de Beminnaars der Schei- en Natuurkunde in 't algemeen, ter bevordering van Industrie en Oeconomiekunde, en ten nutte der Apothekers, Fabricanten en Traficanten in ’t byzonder’. Nederlandse fabrikanten dienden zich volgens Kasteleyn te bekwamen in de chemie om economisch te overleven. Na zijn dood werd het tijdschrift voortgezet door N. Bondt en J.R. Deiman.
Van 1786 tot 1794 verschenen drie delen van ‘Beschouwende en werkende pharmaceutische-oeconomische en natuurkundige chemie’ en vanaf 1788 werd een begin gemaakt met zijn ‘Volledige beschrijving van alle konsten, ambachten, handwerken, fabrieken, trafieken, derzelver werkhuizen, gereedschappen, enz’. - Naast zijn werk als apotheker en de praktische en theoretische beoefening van de chemie vond Kasteleyn ook nog tijd voor letterkundige geschriften. In 1789 werd hij benoemd tot lid van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.
Kasteleyn trouwde tweemaal, in 1772 met de in 1778 overleden Adriana Barré en in 1789 met Johanna Christina de Grimo. Hij overleed op 14 april 1794 te Amsterdam. Nog in hetzelfde jaar werd de inboedel van de 'Apothecar en Chymist' Kasteleyn te koop aangeboden. - Kasteleyn is opgenomen in het Biografisch Portaal van Nederland met een verwijzing naar een aantal biografieën onder meer door W.P. Jorissen in het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek uit 1918 van P.J. Blok, P.C. Molhuysen.
In de auteurspagina in de Digitale Nederlandse Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren staat een overzicht van de chemische en letterkundige werken door en over Kasteleyn met besprekingen daarvan in de ‘Vaderlandsche Letteroefeningen’. Die combinatie van chemische en letterkundige publicaties komt ook voor in de lijst opgenomen in WorldCat. Zijn boeken zijn deels gedigitaliseerd door Google. - Meer informatie over leven en werk van Kasteleyn is te vinden in:
E. Homburg, Hoofdstuk ‘Industrie, chemie en milieu (1750-1815)’, in: Geschiedenis van de techniek in Nederland, De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel IV, 1993, p. 163-166.
H.P.M. van der Horn van den Bosch, ‘Petrus Johannes Kasteleyn, Een Amsterdamsch chemicus uit het laatst der 18e eeuw’, Chemisch Weekblad 11 (1914) p. 7-26.
Lissa Roberts, ‘P.J. Kasteleyn and the "Oeconomics" of Dutch Chemistry’, Ambix 53 (3), (2006) p. 255-272. H.A.M. Snelders, Hoofdstuk ‘Van flogistontheorie naar Lavoisiers zuurstofleer’, in: De geschiedenis van de scheikunde in Nederland, Deel 1, 1993, p. 76-81.
A.J.J. Vandevelde, ‘Eene redevoering in 1791 over den invloed der chemie op den handel’, Chemisch Weekblad 22 (1925), p. 464-465.
____________________________________________________________________________________________
Datum 25-4-2020
