- Prof. dr. Jan Bernhard Frederik Nicolaas Engberts (1939) was van 1969 tot 1978 lector organische chemie, werd in 1978 hoogleraar algemene chemie en vanaf 1991 tot 2004 hoogleraar fysische organische chemie aan de Rijksuniversiteit Groningen.
- Jan Engberts werd op 21 oktober 1939 geboren in Leiden als enige zoon van de in 1906 in Sint-Petersburg geboren Bernhard Hendrik Engberts en Jeannette Bloemink. Vader en zoon Engberts waren nazaten van de zogenoemde ‘Rusluie’ die na de Russische revolutie naar Nederland terugkeerden. De genealogie van de familie Engberts is op internet geplaatst. Jan Engberts groeide op in Amsterdam en Almelo waar hij op het Erasmus Lyceum in Almelo middelbaar onderwijs volgde en in 1956 slaagde voor het eindexamen HBS-B.
- Na de HBS ging hij wiskunde en natuurwetenschappen studeren aan de Rijksuniversiteit Groningen. In maart 1961 werd het kandidaatsexamen behaald. Later dat jaar was hij een van de zeven studenten aan wie de Unilever chemieprijs 1961 werd uitgereikt waartoe een geldprijs van 2000 gulden behoorde. Hij werd tevens lid van de KNCV. In januari 1965 studeerde hij met lof af met scheikunde als hoofdvak. Bij prof. dr. J. Stratingh werd een promotieonderzoek begonnen op het gebied van de organozwavelverbindingen waaraan in Groningen veel werd gewerkt. Op 13 oktober 1967 promoveerde hij cum laude op het proefschrift ‘α-Diazosulfonen. Mechanisme van hydrolyse en acidolyse’. Een samenvatting van het proefschrift staat beschreven in het Chemisch Weekblad 63 (1967) 564. Het mechanisme van de zuur gekatalyseerde hydrolyse werd onderzocht in water en in water-dioxaan mengsels.
- Op 26 oktober 1967 trouwde Engberts met Maud H. Lamster, het paar kreeg twee dochters. Er volgde in 1968 een uitstap naar de Universiteit van Amsterdam waar hij wetenschappelijk medewerker werd in het laboratorium van prof. dr. Th.J. de Boer. Het jaar daarop keerde hij weer terug naar Groningen als lector organische chemie om daar de rest van zijn carrière te blijven werken. Een tabellarisch overzicht van zijn academische loopbaan staat vermeld op de website van de universiteit. Hij was in 1974 werkgroepleider van een van de fysisch-organische werkgroepen in Groningen. In 1972 trad hij toe tot het bestuur van de KNCV sectie voor Organische Chemie en werd daarvan in 1975 voorzitter.
- In 1978 werd Engberts benoemd tot hoogleraar algemene scheikunde, kristalchemie en scheikundige thermodynamica. Reacties van organische verbindingen in water en waterige oplossingen werd een van zijn onderzoeksgebieden. Daarnaast werd onderzoek uitgevoerd naar de structuur van en katalyse door micellen, intramoleculair gekatalyseerde reacties (als modellen voor enzymkatalyse) en elektronenspin resonantiestudies aan organische radicalen. Zijn onderzoek tot 1985 is kort weergegeven in de Geschiedenis van de scheikunde in Nederland 3 onder redactie van Ernst Homburg en Lodewijk Palm.
- In het septembernummer van het Chemisch Weekblad uit 1979 (p. m491-m494) publiceerde hij het artikel ‘Water, een uniek reactiemedium’. De structuur van water heeft vaak onverwachte invloeden op het verloop van organisch-chemische reacties in water en waterrijke oplosmiddelmengsels. Dergelijke oplosmiddeleffecten zijn ook van biochemisch belang, omdat alle chemische reacties in een levende cel in aanwezigheid van water verlopen. In het krantenartikel ‘Water blijft verbazen’ in Trouw van 8 januari 1992 (zie KB/Delpher/kranten) legde Engberts het verloop van reacties van onoplosbare organische stoffen in water op eenvoudige wijze uit. Omdat de reagerende stoffen, die beide niet van water houden, door het water op elkaar worden gedrukt kan de reactie veel sneller verlopen. De wetenschappelijke theoretisering werd in 1993 samen met W. Blokzijl gepubliceerd in het lange artikel ‘Hydrophobic Effects. Opinions and Facts’ in Angewandte Chemie International Edition 32, 1545-1579.
- In 1995 werden de eerste resultaten van een onderzoek naar Diels-Alder reacties in waterige oplossing gepubliceerd door Engberts en S. Otto in Tetrahedron Letters 36, 2645-2648. Bij een Diels-Alder reactie addeert een dieen (zoals cyclopentadieen) aan een dubbele binding. In 1998 werd een manier gevonden om die reactie aanzienlijk te versnellen door katalyse door micellen. Een juiste keuze van katalysatoren en oplosmiddel kan er bovendien voor zorgen dat cyclopentadieen vooral van één kant addeert waardoor een optisch zuivere verbinding wordt verkregen. In het IUPAC-tijdschrift Pure and Applied Chemistry [72 (2000) 1365-1372] werd door Otto en Engberts het online beschikbare overzichtsartikel ‘Diels-Alder reactions in water’ gepubliceerd dat het onderzoek tot het jaar 2000 samenvat. De term ‘op water’ is beter dan ‘in water’ zoals de titel luidt van het online beschikbare artikel ‘Fast reactions ‘on water’’, samen met J.E. Klijn gepubliceerd in Nature 435 (2005) 746-747.
- Engberts en zijn onderzoeksgroep werkten niet alleen aan micellen (aggregaten opgebouwd uit deeltjes met een kop en een staart), maar ook aan vesicles. Dit zijn aggregaten opgebouwd uit deeltjes met een kop en twee staarten; ook wel een ‘gemini-surfactant’ genoemd.
- Engberts was bestuurslid van de KNCV sectie Oleochemicals, Detergenten en Lipiden (ODL) die in 1996 overging in de sectie Surfactanten. Hij maakte deel uit van de redactieraad van het Receuil des Travaux Chimiques en toen dat tijdschrift in 1997 opging in het European Journal of Organic Chemistry werd hij de Nederlandse co-hoofdredacteur. En was gasthoogleraar aan de universiteiten van Leuven en Bratislava. In 1997 gaf hij zijn visie op zijn vakgebied met als titel ‘Physical organic chemistry in the making’, gepubliceerd in Pure and Applied Chemistry 69, 231-233.
- Per 1 januari 2004 ging Engberts met emeritaat en hield zijn afscheidscollege op 23 november 2004 getiteld ‘De goedheid van water’. Hij bleef met een tijdelijk contract tot 2009 verbonden aan het Stratingh Instituut van de Groningse universiteit. Als hoogleraar begeleidde hij in zijn carrière een vijftigtal promovendi. Hun proefschriften zijn digitaal beschikbaar via het Research Portal van de universiteit.
- De biografische website Prabook omschrijft Engberts als een noteworthy chemistry professor en geeft tevens een kort overzicht van zijn loopbaan en interesses zoals filosofie. Hij publiceerde in 2013 het boek ‘Verandering als constante’ dat de raakvlakken tussen procesdenken, wetenschap, Chinese filosofie en hersenactiviteit beschrijft. In april 2015 organiseerde het Stratingh Instituut ter ere van zijn 75-jarige leeftijd een Water Symposium.
- Engberts is opgenomen in de Chemistry Tree met een verwijzing naar 315 high probability publicaties tussen 1970 en 2011. Het totale aantal publicaties ligt rond de 500. Zeven daarvan zijn digitaal beschikbaar op de IUPAC-website. Zijn boekpublicaties zijn opgenomen in WorldCat.
_________________________________________________________________________________________
Datum 13 maart 2022
