Prof. dr. Friedrich (Fritz) Bickelhaupt (1932-2013) was van 1964 tot 1997 hoogleraar organische chemie aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU).- Fritz Bickelhaupt werd op 1 februari 1932 geboren in Maagdenburg, slaagde erin naar West-Duitsland te komen en studeerde chemie aan de universiteit van Tübingen in de deelstaat Baden-Württemberg. Hij promoveerde in 1957 in Tübingen op het proefschrift ‘Zur Komplexbildung metallorganischer Verbindungen in Äther’ bij prof. dr. G.F.K. Wittig, wiens naam is verbonden aan de Wittig-reactie. Vervolgens werkte hij tot 1960 als postdoc achtereenvolgens bij prof. dr. K.F. Wiesner van de University of New Brunswick in Canada en bij prof. dr. R.B. Woodward van de Harvard University in Massachusetts. Hij deed derhalve een grondige theoretische kennis en ervaring op in de organische chemie en over de organometaalverbindingen. En kon zich beroepen te hebben gewerkt onder twee Nobelprijswinnaars voor chemie: Woodward in 1965 en Wittig in 1979.
- Van 1960 tot 1964 was Bickelhaupt als research-chemicus werkzaam bij de farmaceutische firma C.F. Boehringer und Söhne in Mannheim. In 1964 werd hij benoemd tot hoogleraar organische chemie aan de VU en volgde prof. dr. ir. J. Coops op. Via in Canada opgebouwde contacten was hij daarvoor gepolst. In 1965 hield hij zijn inaugurele rede getiteld ‘Specialisatie en universiteit in de organische chemie’. En ging daarbij in op de sterke toename in de kennis van de natuurwetenschappen die een onderzoeker tot specialisatie dwingt. Maar tevens op het streven om over de grenzen tussen de verschillende disciplines te kijken.
- Bickelhaupt gaf in de jaren zeventig zijn visie op de organische chemie. In een nummer van het Chemisch Weekblad van 3 oktober 1975 (p. 12-15) gewijd aan de tijstromen in de chemie, publiceerde hij het artikel ‘Organische chemie - groei en ontwikkeling in vijftig jaar’. Rond 1925 was de organische chemie nog ‘kookchemie’. De experimentele aard was 50 jaar later sterk veranderd zoals door de kwantumtheorie en het röntgenstructuuronderzoek.
In een volgend artikel ‘Lijnen in de organische chemie’ in het Chemisch Weekblad van mei 1976 (p. m257-m260) liet hij de invloed zien van theoretisch inzicht, instrumentele methoden, maar ook van toeval en non-conformistische houding op de ontwikkeling in de voorbije 50 jaar. - Bickelhaupt en zijn groep deden veel onderzoek naar het Grignard-reagens, een organomagnesiumverbinding, dat al onder Coops was gestart. Het Grignard-reagens werd al vele jaren toegepast in de organische synthese maar er ontbrak een nauwkeurige kennis van de structuur en eigenschappen. Het werk van Bickelhaupt en zijn leerlingen heeft daarin verandering gebracht. In het hoofdstuk ‘Anorganische Chemie’ (p. 225, als pdf-bestand te downloaden) in de ‘Geschiedenis van de scheikunde in Nederland 3’ wordt dit onderzoek nader besproken.
- Het onderzoeken van organische theorieën over valentie en aromaticiteit vormde een andere uitdaging. Door zijn groep werd gewerkt aan de inbouw van het fosforatoom in geconjugeerde verbindingen en in aromaten. Een syntheseroute naar gesubstitueerde fosfa-alkenen en fosfabenzenen bleek mogelijk. Pogingen om het meest eenvoudige fosforanaloog (PC-CP) van dicyaan (NC-CN) te maken, mislukten echter. Een andere onderzoekslijn betrof het synthetiseren van kleine gespannen ringen, zogenoemde valentie-isomeren van benzeen. In het hoofdstuk ‘Organische synthese: explosieve expansie’ (p. 260-262, 266, als pdf-bestand te downloaden) in het hierboven genoemd boek worden beide onderzoeken nader toegelicht.
- Naast onderwijs en onderzoek bekleedde Bickelhaupt enkele bestuursfuncties. Hij was onder meer een periode decaan van scheikunde faculteit van de VU, was bestuurslid van de sectie Organische Chemie van de KNCV en maakte deel uit van het bestuur van de Stichting Scheikundig Onderzoek Nederland.
- Op 23 november 1993 ontving hij samen met een Duitse collega in München de Max-Planck-Forschungspreis voor chemie/farmacie. Die prijs wordt jaarlijks uitgereikt door de Alexander von Humboldt-Stiftung en het Max Planck Gesellschaft. En werd toekend voor zijn onderzoek in de organometaalchemie. In 1999 publiceerde hij in het tijdschrift Chemical Society Reviews Vol. 28 (1999) zijn wetenschappelijke reis in dat deel van de chemie: ‘Travelling the organometallic road: a Wittig student’s journey from lithium to magnesium and beyond’.
- Bickelhaupt ging op 1 februari 1997 met emeritaat en werd opgevolgd door prof. dr. K. Lammertsma. In het Chemisch Weekblad van 15 maart (p. 4) staat een foto van een reünie ter gelegenheid van zijn 65e verjaardag waarop een groot deel van zijn 59 promovendi aanwezig was. Op 16 maart 2000 hield hij zijn afscheidscollege ‘Organische chemie: Beroep of hobby?’ Een retorische vraag van een hoogleraar die vanaf zijn studietijd bij Wittig de organische chemie mede kleur had gegeven. In de Revue: tijdschrift voor afgestudeerden van de VU van maart 2000 staat een verslag van het afscheidscollege (als pdf-bestand hier beschikbaar).
- Bickelhaupt is opgenomen in de Chemistry Tree met een verwijzing naar zijn publicaties. Zijn werken in boekvorm staan vermeld in WorldCat.
- Bickelhaupt was getrouwd met Annemarie Martel Schwarzt (1935-2014). Hun in 1965 geboren zoon Friedrich Matthias is eveneens hoogleraar chemie aan de VU geworden. Friedrich Bickelhaupt overleed op 81-jarige leeftijd op 30 december 2013. Een overlijdensadvertentie verscheen in de NRC van 11 januari 2014.
____________________________________________________________________________________________
Datum 10-3-2021
