Hoe de Nederlandse procesindustrie groot werd dankzij flinke hoeveelheden kunstmest
Over de historie van de Nederlandse procesindustrie is nog niet zo veel geschreven. Zelf produceert de branche bij voorkeur oppervlakkig propagandadrukwerk met veel mooie plaatjes. En in De geschiedenis van de scheikunde in Nederland staat een hoop over de industriële R&D maar nauwelijks iets over de fabrieken die daaruit voortkwamen. Het is dan ook goed nieuws dat de geschiedenis van één chemisch bedrijf nu eens echt terdege is uitgespit.
Het bedrijf in kwestie is kunstmestproducent DSM Agro in Geleen. In 1929 ging het van start als het Stikstofbindingsbedrijf van de Staatsmijnen. De stikstof uit de buitenlucht werd er ‘gebonden’ aan waterstof, die werd afgescheiden uit de afgassen van de cokesfabriek van de Staatsmijn Maurits. Het resultaat, ammoniak, liet men met zwavelzuur reageren tot zwavelzure ammoniak oftewel ammoniumsulfaat. Het was de eerste chemische activiteit van wat later DSM zou worden.
In opdracht van dat bedrijf zijn techniekhistorici van de Universiteit Maastricht een paar jaar in de archieven gedoken. Het leverde zowel een proefschrift (van Arjan van Rooij) als een boek op. Auteur Ernst Homburg heeft een uiterst degelijk stuk werk afgeleverd, met zo’n driehonderd pagina’s tekst en maar liefst 48 pagina’s voetnoten. Zowel de procestechnische ontwikkeling als de financieel- en sociaal-economische aspecten worden uitgebreid beschreven. Het wetenschappelijke karakter staat de leesbaarheid echter niet in de weg. Het boek schetst een fascinerend beeld, doorspekt met anekdotes, van 75 jaar chemische productie binnen een gestaag veranderende maatschappij. Daarbij wordt wel heel duidelijk dat de ontwikkeling van Nederland als industrieland alles te maken heeft gehad met poppetjes die toevallig op het juiste moment op de juiste plaats zaten. Wat te denken van de onthulling dat de Mekog-kunstmestfabriek in IJmuiden, tegenwoordig ook onderdeel van DSM Agro, ooit is gebouwd vanwege het gebral van een directeur van IG Farben? Die beweerde dat zijn synthetische benzine de petroleumindustrie zou töten, waarop Shell besloot met de Duitse ammoniakindustrie hetzelfde te doen... Sommigen zullen wellicht vinden dat Homburg wel erg van de hak op de tak springt, maar daarmee illustreert hij des te beter hoe nauw de verschillende verhaallijnen (technisch, financieel, sociaal) met elkaar verweven zijn.
Vanwege het jubileum heeft DSM Agro het grootste deel van de oplage opgekocht. Relaties van het bedrijf maken een goede kans een exemplaar cadeau te krijgen. Anderen kunnen het gewoon via de boekhandel bestellen.
Arjen Dijkgraaf, in C2W van 16 oktober 2004
