Programma:
| 13.30-13.45 | Ontvangst. |
| 13.45-14.20 | Han Heijmans (TU Delft), ‘W.H. Julius en de start van de zonnefysica in Utrecht’ |
| 14.20-14.55 | Leo Molenaar (Delft), ‘Marcel Minnaert, de man die de zon in een reageerbuis deed.’ |
| 14.55-16.00 | Pauze en museumbezoek. |
| 16.00-16.35 | Harm Habing (U Leiden), ‘Fijn stof en de Melkweg: de gevolgen van een Leidse prijsvraag uit 1941.’ |
| 16.35-17.10 | Ewine van Dishoeck (U Leiden), ‘Astrochemie wordt volwassen, 1970-1990.’ |
| 17.10-17.30 | Slotdiscussie. |
Toelichting:
Astronomie wordt al vele honderden jaren beoefend. Eerst met het blote oog en later met telescopen speurden velen de hemel ter bestudering van de wondere wereld van sterren, planeten en kometen. Verschillende (universiteits)steden kennen een sterrenwacht. Omdat de bestaande Utrechtse sterrenwacht in slechte staat was, kwam de natuurkundige Buys Ballot in 1851 met het idee om bovenop het 16e-eeuwse bastion Sonnenborgh een sterrenwacht en een weerkundig instituut te bouwen. Op 15 september 1853 werd de eerste steen van het gebouw gelegd door koning Willem III.
Met de voortgaande ontwikkeling van de natuurkunde ontwikkelde zich in de 17de en 18de eeuw ook geleidelijk de astrofysica, gericht op natuurkundige verklaringen van de kosmologische en astronomische verschijnselen. Dit vak kreeg een enorme impuls door de ontdekking van de spectraallijnen door Bunsen en Kirchhoff (1859). Hierdoor werd het mogelijk de elementaire samenstelling van hemellichamen te bepalen. Daarbij bleek dat in de kosmos dezelfde elementen voorkomen als op aarde.
Hand in hand met de ontwikkeling van de spectroscopie en de kwantumtheorie werd het in de loop van de 20ste eeuw mogelijk steeds meer soorten straling te detecteren en te interpreteren. Naast zichtbaar licht ook infraroodstraling, ultraviolette- en Röntgenstraling, radiostraling, etc. Het bleek dat niet alleen de hemellichamen stralingsbronnen vormden, maar ook de interstellaire massa. Het bleek deels ook om molecuulspectra te gaan. De moleculaire astrofysica kwam op, en daarmee ook, geleidelijk, de astrochemie. Want kort-door-de-bocht, naar Sir Arthur Eddington: ‘atoms are physics, but molecules are chemistry.’
Op dit symposium zal deze historische lijn verder uitgewerkt en verdiept worden door vier wetenschappers van naam. We beginnen met twee verhalen over de fysische en chemische aspecten van het Utrechtse onderzoek van de zon uit de eerste helft van de 20ste eeuw. Vervolgens komen de Leidse bijdragen aan bod, die uiteindelijk geleid hebben tot de totstandkoming van een belangrijke astrochemische school.
Het symposium vindt plaats in het 16e-eeuwse verdedigingswerk Sonnenborgh, waaraan in de 19de eeuw, zoals vermeld, een sterrenwacht en een meteorologisch instituut werden toegevoegd. De 19e-eeuwse sterrenkoepels en de speciale zonnetelescoop zijn nog steeds te zien. Er is in de pauze tijd beschikbaar om dit alles te bezoeken.
Daarnaast is er ook een directe band met de chemie, want aan het eind van de 17e eeuw bevond zich in het bastion Sonnenborgh een chemisch laboratorium. Het was één van de eerste universiteitslaboratoria in de wereld. De scheikundige Johann Conrad Barchusen (1666-1723) deed experimenten in de kazematten waar vroeger de kanonnen hadden gestaan. Op Sonnenborgh zijn de oude tegelvloer en de stookovens van het laboratorium nog steeds te zien. (zie onder voor meer informatie over Barchusen).
| Datum: | Donderdag 4 maart 2010, 13.30-17.30 uur. |
| Plaats: | Sonnenborgh - Museum & Sterrenwacht
Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. Tel. 030-230 2818. Algemene informatie: www.sonnenborgh.nl/ N.B. Sonnenborgh beschikt niet over catering; er is slechts een koffieautomaat (€0,50). Het museum is helaas niet geschikt voor rolstoelhouders. |
| Kosten deelname: | CHG-leden: €10.00 (incl. toegang tot het museum)
Overigen: €15.00 (incl. toegang tot het museum) Deelnemers aan het symposium krijgen de hele dag gratis toegang tot de Sonnenborgh. Het museum is open van 11.00-17.00 uur, de collegezaal gaat om 13.30 uur open. |
| Aanmelden: |
Tot uiterlijk vrijdag 26 februari 2010, door overmaking van uw bijdrage op bankrekening 30.54.14.801 t.n.v. A.H.M. Kayen / CHG te Barendrecht. U dient zich tevens op te geven bij Ernst Homburg, e.homburg@maastrichtuniversity.nl (evt. 043-388 3314) (dit om u in geval van overtekening snel te kunnen bereiken). Vanwege de capaciteit van de zaal is het aantal deelnemers beperkt. Inschrijving geschiedt uitsluitend in volgorde van ontvangst van betaling! |
| Bereikbaarheid: | Het museum ligt op circa 20 minuten loopafstand van het Centraal Station Utrecht.
Volg de route naar het Museumkwartier. Je komt op deze route door in Hoog Catharijne de uitgang in het Godebaldkwartier te nemen en linksaf richting de Domtoren te lopen. Bij de Domtoren sla je rechtsaf de Lange Nieuwstraat in. Aan het einde van de Lange Nieuwstraat linksaf de Agnietenstraat in. Loop de straat uit, steek de Nieuwegracht over, rechtdoor het park in en de heuvel op. De ingang van Sonnenborgh – museum & sterrenwacht bevindt zich in het witte gebouw bovenop de heuvel. |
| Openbaar vervoer: | Vanaf Utrecht CS met bus 2 (Museumlijn), stap uit bij de halte ‘Universiteitsmuseum’. Loop vervolgens achter de bus aan. Ga aan het eind linksaf de Agnietenstraat in. Loop de straat uit, steek de Nieuwe Gracht over, rechtdoor het park in en de heuvel op. De ingang van Sonnenborgh – museum & sterrenwacht bevindt zich in het witte gebouw bovenop de heuvel. |
| Eigen vervoer: | Een actuele routebeschrijving is te vinden op de routeplanner van de ANWB. Actuele informatie over werkzaamheden in Utrecht: Utrecht bereikbaar |
| Parkeren: | Aan de Nieuwegracht is beperkt mogelijkheid tot betaald parkeren.
De dichtstbijzijnde parkeergarage is op de Springweg, op tien minuten loopafstand van Sonnenborgh. Volg vanaf de snelweg de borden Centrum en vervolgens P Springweg. Kies in de parkeergarage de uitgang Oudegracht en loop via de Strosteeg naar de Oudegracht. Vervolgens ga je rechtsaf, steek je de brug over en loop je de Hamburgerstaat in. Bij de eerste kruising ga je rechtsaf de Lange Nieuwstraat in. Aan het einde van de straat linksaf de Agnietenstraat in. Loop de straat uit, steek de Nieuwegracht over, rechtdoor het park in en de heuvel op. De ingang van Sonnenborgh – museum & sterrenwacht bevindt zich in het witte gebouw bovenop de heuvel. |
Barchusen
(bron: Sonnenborgh website; zoek op Barchusen)
Johann Conrad Barchusen werd op 16 maart 1666 geboren in Horn, een klein plaatsje bij Detmold in Duitsland. Als student zwierf hij via Berlijn en Mainz naar Wenen, waar hij scheikunde en farmacie studeerde. Nadat hij was afgestudeerd ging hij terug naar Horn om apotheker te worden. Maar dat mislukte en Barchusen vertrok naar Hongarije en Italië. Daar sloot hij zich aan bij de troepen van de staat Venetië. Tijdens de oorlog van Venetië tegen de Turken was hij de arts van de opperbevelhebber. Toen die stierf, kwam Barchusen in 1694 naar Utrecht om docent chemie te worden.
Op 17 september 1694 kreeg Barchusen van het bestuur van Utrecht toestemming om scheikundelessen te geven en een jaar later mocht hij op Sonnenborgh een laboratorium inrichten. De curatoren (toezichthouders) van de universiteit gaven Barchusen op 3 oktober 1698 een eredoctoraat en ze benoemden hem meteen tot lector. Een hele eer in die tijd. Vijf jaar later werd hij benoemd tot bijzonder hoogleraar. Zijn inaugurele rede had de titel ‘De antiquitate chemiae’, over de geschiedenis van de scheikunde.
Barchusen heeft verschillende boeken gepubliceerd over scheikunde. In 1698 verscheen zijn boek Pyrosophia. Daarin beschreef hij de instrumenten die hij gebruikte voor zijn experimenten. Het was een leerboek dat hij waarschijnlijk ook gebruikte bij zijn lessen. Jaren later kwam het boek nog een keer uit, met de titel Elementa Chemiae. Maar het was zeker niet het enige boek dat hij schreef.
Barchusen trouwde op zijn drieëndertigste met Maria Johanna Pijlsweert, een dochter van een rijke familie in Utrecht. Zij stierf in 1717 en liet hem kinderloos achter. Barchusen zelf stierf op 2 oktober 1723. Hij was toen 57 jaar.
